مقدمه کتاب
فرش ایران در حوزه‌های تبریز، اصفهان، کاشان، کرمان، مشهد و شهرهای تابعه و وابسته، بسیط و گسترده است. طرح، نقش و رنگ فرش هر یک از این حوزه‌ها تحت تأثیر تاریخ، جغرافیا و فرهنگ و ادبیات آن منطقه تحول و تطور یافته تا جایی که امروزه هر کدام دارای ویژگی‌های خاصی است. طراحی فرش ایران دارای اصول و مبانی سنتی و پایداری است و شیوه‌ها و سلایق منطقه‌ای و حتی فردی در تبعیت از این اصول قرار دارند.
فرش به عنوان یکی از جلوه‌های نقاشی ایرانی دارای اصول و مبانی طراحی برگرفته از هنر نگارگری به ویژه هنر تذهیب است. با مطالعه طرح و نقش فرش‌های موجود در مینیاتورهای عصر تیموری در نیمه دوم قرن هشتم و نیمه اول قرن نهم هجری شاهد به کارگیری شیوه‌های گردان و هندسی در طراحی نقش‌های گل و بوته و شاخه‌های حلزونی اسلیمی و ختایی بسیار ساده همراه با نقش‌های هندسی هستیم.
«اسلیمی و ختایی» از آرایه‌های اصلی در طراحی فرش شهری بوده و برگرفته از اصول و مبانی طراحی سنتی است. قواعدی برگرفته از هنرهای تذهیب و نگارگری ایرانی که در آنها، نسبت‌ها، ترکیب‌ها و نیز حدود و حریم فضاها و اجزای طراحی، تعریف و بیان گردیده است.
با بررسی فرش‌های دوره صفوی به ویژه نیمه اول این دوره، قرابت و نزدیکی آنها را با آثار نگارگری به خوبی در می‌یابیم. طرح، نقش و رنگ موجود در فرش‌های این دوره متأثر از آثار نگارگری اعم از مینیاتور، تشعیر و تذهیب بوده است.
فرش در دوره صفوی، عمارت ها، تالارها و نیز اماکن مذهبی و فرهنگی را مفروش می‌کرد و به لحاظ حضور ابعاد هندسی و نظم و قاعده در طراحی نقش مایه‌ها و نیز هماهنگی رنگ‌ها زیبایی فضاها را دو چندان می‌ساخت. قابلیت این متاع گرانقدر تا حدی است که متناسب با هر نوع فضا و مکان طراحی می‌شده است. این عمل به دست طراحان هنرمندی به انجام می‌رسید که عمری را با داشتن قریحه هنری در فراگیری فنون و قواعد طراحی قالی سپری نموده بودند. اینان طراحی را در مکاتب نقاشی ایرانی نزد استادانی خبره، مجرب و مسلط فرا گرفته بودند. هنرمند طراح با دقت و مطالعه کافی نسبت به ابعاد، کاربری، حتی شأن و منزلت مکان، درصدد طراحی متناسب با آن فضا برآمده و دست به تهیه اثری می‌زد که قابلیت‌های هنری و فرهنگی را در خود جمع داشت. چنان که در بین هنرها و صنایع دستی‌ای که به رسم تحفه از سوی حکومت به کشورهای دیگر فرستاده می‌شد، فرش در صدر آنها قرار می‌گرفت.
از نیمه دوم دوره صفوی با کثرت روزافزون تقاضا در بازار فرش، هنرمندان طراح تنها پاسخگوی بخشی از سفارشات بودند و لذا حجم زیاد تقاضا موجب شد تا طراحانی نه چندان حرفه‌ای وارد عرصه کار شوند و خود نیز با همان آموخته‌ها شاگردانی را تربیت نمایند. با گسترش بازار و اهمیت تولید انبوه حجم قابل توجهی از فرش‌های هنری و اصیل به سمت شیوه بازاری متمایل گردیده و تا به امروز هم ادامه دارد.
البته در این میان هنرمندان متعهد و خبره هم بودند که با حفظ هویت‌های فرهنگی و بومی خود و با تکیه بر آگاهی به هنر و زیبایی، فرش ایران را با نقوش موزون و رنگ‌های روان زینت بدهند و با انتقال آن تا به امروز از وجهه هنری فرش حراست نمایند. اکنون نمونه‌هایی از آثار محدود آن هنرمندان به یادگار در موزه‌های معتبر جهان و کشورمان نگه داری می‌شوند و منابع گرانبهایی برای مراکز آموزش و پژوهشی به شمار می‌آیند.
کتاب حاضر علاوه بر معرفی مجموعه‌ای از آثار استاد جعفر پاکدست سردرودی، انواع آثار اعم از نقشمایه‌های ختایی، اسلیمی و جانوری، فضاسازی‌ها و ترکیب بندی‌ها را بر مبنای ساختار و ارکان طراحی و رنگ بندی فرش شهری مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
این کتاب به منظور خوانش آثار طراحی استاد پاکدست دو فصل را در خصوص اصول و مبانی طرح و رنگ قالی مورد مطالعه قرار داده است. چیدمان فصل‌ها بدین ترتیب است؛ فصل اول - ساختار و ارکان طراحی فرش شهری (گردان)، فصل دوم - اهمیت رنگ در فرش و فصل سوم به تجزیه و تحلیل گزیده آثار طراحی فرش استاد پاکدست اختصاص یافته است. فصل اخیر دارای چهار بخش مختلف؛ ختایی، اسلیمی، جانوری و گل فرنگ است.
ویژگی خاص این مجموعه در مقایسه با دیگر آثار به چاپ رسیده علاوه بر معرفی آثار، مطالعه رعایت اصول و مبانی طراحی سنتی در طراحی نقش‌مایه‌ها و ترکیب‌بندی آنها است. استاد جعفر پاکدست با تسلط به سنت‌های پایدار نقاشی ایرانی، ضمن حفظ چارچوب و نیز رعایت حدود و حریم نقش مایه ها، جلوه‌های تازه‌ای را در ترکیب گل‌های شاه عباسی و گردش موزون اسلیمی‌ها همراه با رنگ بندی به شیوه‌ای ویژه با قلم پاک خود به منصه ظهور رسانیده است. استفاده و به کارگیری رنگ‌هایی که شادی، نشاط و پویایی را در طراحی‌های شکیل و هندسی اسلیمی و ختایی دمیده است و متاسفانه امروزه آنچنان در فرش دستباف متداول نیست. هر چند تأمل و مطالعه تصاویر این کتاب سهل و گویا است اما مولفان کوشیده‌اند تا در مختصر کلامی بدان‌ها اشاره نمایند.
